Familiedag ved Volda Bygdetun- Haualeite
Bruk av byggkorn og Poteta si historie
Volda Bygdetun har til saman over 20 hus, lik slik det var rundt midten av 1800- talet. Dei er ein del av Sunnmøre museum. Eit besøk på dette tunet, kan gje eit innblikk i korleis folk budde, levde og arbeidde før i tida. Det eldste bygget på tunet er ei sengjabud, frå 1500- talet. Det var dette huset gruppa mi fekk tildelt. Her laga vi potetlomper på takke, og formidla historier og matkultur til dei besøkjande.
Sengjebuda har vore på ei reise før ho kom til Bygdetunet. "Ho vart kjøpt i 1911, straks etter at Volda Sogelag vart skipa og vart flytt til Gamle-tunet på Engeset i 1911 - 12. Ho vart seinare flytta til Haualeite" (Stiftinga Sunnmøre Museum). Huset kjem frå Eide i Austefjorden, og har opprinneleg vore brukt som lager for korn og kjøt i andre etasje og klede i fyrste. Buda har også vore brukt til å huse gjestar. Her er ingen fyringsmoglegheiter, så det kan tenkjast at det var kaldt for gjestane å overnatte. Det var sannsynlegvis difor dette huset i hovudsak har vore brukt som laget til mat og klede.
(Stiftinga Sunnmøre Museum, Volda Bygdetun)
Gruppa vår skulle fortelje om poteta si historie og lage potetlomper etter tradisjonsoppskrift. Vi pynta opp Sengjebuda etter beste evne, med rognebærkvastar, konglar og levande lys. Vi prøvde å leggje til rette for at det skulle vere innbydande for dei besøkjande å sjå, smake og kanskje også prøve å bake ut potetlomper sjølve. For å gje eit fullført inntrykk, kledde vi oss i stilrette klede, Ådne med flott busserull og eg med flotte heimelaga klede eg fekk låne med svigermor. Heimesydd skaut, skjørt, kvit skjorte, eit vevd forkle, og hekla omslag med brosje.
Lompene blei kjempegode og saftige, men diverre var dei ikkje slett så gode når dei hadde stått ei stund eller når dei blei tint opp att. Så dei er som det meste baka med glutenfritt mjøl, best ferske.
 |
| Pynt og glutenfri potetlompeoppskrift Foto: Liz Torine Enerhaug |
I samband med forskingsdagane ved Høgskulen i Volda,
vert det arrangert ein familiedag ved Volda Bygdetun- Haualeite. Det var stor
stas at vi fekk ta del i denne dagen, hoppe tilbake i tid, og skape kulturell-stemning
saman med store og små. I kvart eit bygg på tunet, fekk dei besøkjande servert
mat og gjeve eit historisk hopp i tid, der eldre kunne mimre og unge blei
tankefulle.
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Sengjebuda har vore på ei reise før ho kom til Bygdetunet. "Ho vart kjøpt i 1911, straks etter at Volda Sogelag vart skipa og vart flytt til Gamle-tunet på Engeset i 1911 - 12. Ho vart seinare flytta til Haualeite" (Stiftinga Sunnmøre Museum). Huset kjem frå Eide i Austefjorden, og har opprinneleg vore brukt som lager for korn og kjøt i andre etasje og klede i fyrste. Buda har også vore brukt til å huse gjestar. Her er ingen fyringsmoglegheiter, så det kan tenkjast at det var kaldt for gjestane å overnatte. Det var sannsynlegvis difor dette huset i hovudsak har vore brukt som laget til mat og klede.
(Stiftinga Sunnmøre Museum, Volda Bygdetun)
Gruppa vår skulle fortelje om poteta si historie og lage potetlomper etter tradisjonsoppskrift. Vi pynta opp Sengjebuda etter beste evne, med rognebærkvastar, konglar og levande lys. Vi prøvde å leggje til rette for at det skulle vere innbydande for dei besøkjande å sjå, smake og kanskje også prøve å bake ut potetlomper sjølve. For å gje eit fullført inntrykk, kledde vi oss i stilrette klede, Ådne med flott busserull og eg med flotte heimelaga klede eg fekk låne med svigermor. Heimesydd skaut, skjørt, kvit skjorte, eit vevd forkle, og hekla omslag med brosje.
 |
| Foto: Hanen.no |
Bruk av
byggkorn og poteta si historie
Byggkorn
I Noreg dyrkar vi fire slag
korn: bygg, havre, kveite og rug. Det meste brukar vi til dyrefôr, men litt går
også til matlaging. Kornslaga bygg og kveite kjem opphaveleg frå Midtausten,
men blir dyrka frå Trøndelag og Alaska til Argentina og Australia (Bjørnstad,
2007). Bygg er truleg den eldste og viktigaste kornarten vår, og er mellom anna
rik på kostfiber. Den treng kort tid for å bli moden, og var mykje brukt til både
kvardags og festmat (Bjørnstad, 2007): (Opplysningskontoret for brød og korn,
2018). Bygget blir sådd om våren og vert i dag mellom anna nytta til ølbrygging.
Før nytta dei kornet som ein viktig del av kosthaldet, i graut eller i flatbrød
(Bjørnstad, 2007).
Poteta si historie
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Poteta kjem opphaveleg frå Andesfjella i Sør-Amerika. Vi fekk poteta til
Noreg på 1700-talet (Riddervold 1996 s. 88-89). Poteta blei etter kvart teken i
bruk, og fekk sin faste plass på tallerkenen. Likevel var ikkje velkomsten av poteta
slett så varm, dei fleste var skeptiske til denne nye framande matvara. Det var
mykje overtru på den tida, og nokre meinte til og med at poteta var «djevelens
verk» då ho vaks under jorda, og ho ikkje var nemnd i bibelen (Granheim m.fl
2019). Heldigvis hadde ein på denne tida så kalla «potetprestar», som reiste
rundt i landet og opplyste folket om denne fantastiske «knollen» (Granheim m.fl
2019). Poteta var mellom anna med på å kurere og forhindre skjørbuk, som var
ein utbreidd mangelsjukdom på den tida (Svihus, 2011).
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Når det seinare rundt byrjinga av 1800- talet blei uår i Noreg, blei
poteta ei viktig erstatning for kornet. Kornavlingane vaks dårleg gjennom ein
kald sommar med mykje regn. Dyrkinga av poteta blei difor mangedobla, og spesielt
når dei fann ut at ho også kunne brukast i staden for korn, i
brennevinsproduksjon. (Granheim m.fl 2019). Det som sikkert få av dagens unge veit,
er at haustferien opphaveleg var til for at born skulle hjelpe bøndene med å ta
opp potetene. Dette var særs viktig under krigsåra rundt 1940, då ein trengde
all maten ein sjølv kunne skaffe. Haustferien var då kalla potetferie, og born
fekk fri frå skulen for å bidra til plukking av potet (Bama.no) Etter kvart som
tida gjekk, fekk poteta sin naturlege og faste plass i norsk kost. Poteta vart
for alvor teken i bruk og var komen for å bli. Enkelte går så langt som å hevde
at poteta skal ha ein stor del av æra for aukinga av folketalet i landet under
same periode (Svihus 2011). Kort sagt kan ein trygt seie at poteta har vore ein
særs viktig vekst for fleire generasjonar nordmenn.
Utprøving på
førehand
For å gjere meg kjend med råvarene og korleis lage
potetlomper, prøvde eg ut oppskrifta på førehand. Sidan Ådne hadde prøvd å laga
den med byggmjøl, akkurat slik vi skulle på Haualeite, så gjorde eg difor ein liten vri. Eg laga den med glutenfritt mjøl. Då nytta eg bokkveitemjøl, og erfarte då at eg
trengte særs lite mjøl i både deiga og utbakinga.
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Lompene blei kjempegode og saftige, men diverre var dei ikkje slett så gode når dei hadde stått ei stund eller når dei blei tint opp att. Så dei er som det meste baka med glutenfritt mjøl, best ferske.
Heile prosessen gjekk raskt, og sidan eg nytta melne poteter (mandelpotet) tok dei heller ikkje lang tid å koke. Heile prosessen tok ca. 40 minutt. Potetlompene er nydeleg gode med smør og sukker på, til glede for store og små matmomser.
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Oppskrift
på glutenfrie potetlomper
INGREDIENSAR
- 500 g poteter (melne)
- 1/3 ts
salt
- 1/2 dl
kremfløyte
- Mjøl
til passe deig (bokkveite)
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
FRAMGONGSMÅTE
- Kok/damp dei til dei er møre.
- Avkjøl potetene litt, skrell når dei er lunkne, og
mos dei med eit stampejern.
- Tilsett salt og kremfløyte.
- Tilsett mjøl og
kna deiga smidig. (ikkje bruk for mykje mjøl)
- Kjevle små emner ut til tynne lefser i rikeleg
med mjøl.
- Steik potetlefsene
på begge sider til ho byrjar å få farge.
Gjennomføring
av familiedag ved Volda Bygdetun
Det var ein innhaldsrik og spennades dag å ta del i. Sjølv om alt gjekk bra til slutt, gjorde vi oss nokon refleksjonar og erfaringar undervegs. Vi erfarte mellom anna at det var lurt å
jobbe godt med deiga, mose potetene godt saman, og unngå klumpar for å få ei
mest mogleg smidig deig. Dette hadde vi via for lita merksemd til, så deiga vår
hang ikkje saman med dei første lompene. Då kjende vi at stressnivået auka. Gjestane var klar å smake, og det å få til gode lompeemne lot vente på seg. Likevel blei smaken god, og vi følte det bidrog til å skape lavterskel for borna å prøve sjølve, når dei såg vi også strevde litt. Det var mange bornehender i sving, og lompene blei kjempegode!
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Dette var ein fin dag, med strålandes sol på Haualeite. Vi håpar at
dei besøkjande kunne reise heimatt med noko godt i magen og med litt meir
kunnskap enn når dei kom. Kunnskap om korleis ein levde i Noreg i «gamle dager», med tanke på både bustad, levemåte og til norsk tradisjonsmat.
 |
| Foto: Liz Torine Enerhaug |
Kjeldeliste
Bama. (s.a.). Høstferie
= potetferie.
Henta: 27.09.19 frå Bama storkjøkken: http://www.bama.no/storkjokken/artikkelarkiv/frukt--gront/hostferie--potetferie/
Bjørnstad, Å.
(2007). Korn:
frå steinalder til genalder. Oslo: Landbruksforlaget.
Granheim, U.K.
(2019, 17. januar). Potetens historie i
Norge. Henta 27.09.19 frå
Riddervold, A.
(1996). Konservering av mat. Oslo: Teknologisk forlag.
Stiftinga Sunnmøre Museum. Volda
Bygdetun. Henta 02.12.19 frå http://www.sunnmore.museum.no/musea/volda-bygdetun/
Stiftinga Sunnmøre Museum. Volda
Bygdetun: Sengjebuda. Henta 02.12.19 frå http://www.sunnmore.museum.no/musea/volda-bygdetun/volda-bygdetun/sengjabuda/?fbclid=IwAR2QxaX21nZ0UzrLfLnFxX27vnoOwZ8lmnMGwuErIITvx_OnzO9LbpfyP20
Kommentarer
Legg inn en kommentar