Tradisjonsbakst- tynnlefse og kokosmakronar

God hjelparar saman med meg på kjøkenet. 
Foto: Liz Torine Enerhaug

Det nærmar seg jul, og det fins ikkje flottare syn enn å sjå små og store i lag på kjøkenet – der tradisjonar har blitt formidla i fleire århundre. År etter år vekkjer ein liv i den gode gamle steiketakka. Det er noko fint med det å kunne samlast rundt matlaginga, dele erfaringar og kose seg i fellesskap. Nettopp dette fellesskapet er noko Riddervold, (1975) snakkar om. Ho skriv at «Smak, lukt og det sosiale felleskapet man forbinder med tradisjonelle mat- og måltidsskikker er solid forankret i menneskenes identitet». Etter eg har blitt mor sjølv, ser eg at det med å formidle tradisjonar har verdi. Eg skapar no grobotn for at også mine små, etter kvart, har noko dei kan føre vidare med seg på ferda.

I forbindelse med det fjerde og siste arbeidskravet i MKK dette semesteret, har eg laga tradisjonsbakst og julebakst. Tradisjonsbaksten er tynnlefser etter farmor si oppskrift, men eg måtte òg prøve ut ei glutenfri oppskrift. Til julekakebaksten laga eg seige og sprø kokosmakronar. Med meg på laget denne dagen hadde eg pappaen min, Hallgeir, og døtra mi Pia. Dei var til god hjelp, og bidrog til god stemning på kjøkenet.

Litt om kornets historie og juletradisjonar

«Før 1900-talet var det oftast greitt å svare på kvar kornet kom frå. Dei fleste budde på bygdene og dyrka kornet sitt sjølve, eller dei kjøpte av ein som dyrka det. Kornet åt dei for det meste som graut, eller flatbrød og lefse» (Bjørnstad, 2005). Historisk sett har mykje av tradisjonsbaksten vår, vore knytt til kjevle og takke. Før dei elektriske takkene kom, gjekk baksten føre seg i kjellaren eller i eldhuset. Der blei det fyrt opp i steinomnen eller grua og baksten blei steikt på ei jernplate (Lyster & Hatløy, 2012). Det blei etter kvart både rimelegare og auka tilgong på kveitemjøl, rugmjøl, sukker og sirup. Det blei også ei modernisering på kjøkenet, då det rundt 1900 talet etter kvart blei allemannseige med jernkomfyr med steikeomn (Sæther, 2004). Omnen opna også for at det no kunne bakast småkaker til jul. Sæther (2004) påpeikar også at småkakene til jul, stammar nettopp frå denne tida der «(…) trengtes det bakerovn, fint mel, egg og sukker» for å kunne utføre slik bakst.  

Ein gammal jernkomfyr med steikeomn
Foto: Bak dei BLÅ dørene

Sæther (2004) fortel om at lefse var noko ein ofte kosa seg med rundt juletider, men dei vart ofte også servert som nonsmat i bryllaup, og ved andre sosiale samankomstar. Då fekk ein gjerne ein lefsebit i handa ved avskjed. Det var naturleg å servere søst attåt lefsa. Lyster & Hatløy (2012) påpeikar at «I utgangspunktet var lefsene enkle, utan smør, rømme eller sukker». No er vi vande med at lefsene ofte har eit lag med smør og sukker. 

Det å bake lefse og julekaker, ligg det mykje arbeid bak. Brunstad & Pettersen (2007) fortel at førebuingane til jul byrja allereie om hausten, store og små hjelpte til, og det var om å gjere å bli ferdige til jul. At det å lage lefser er hardt arbeid, det kan eg no skrive under på! Her kjem korleis eg gjekk fram med å bake lefser og kokosmakronar.

Lefsebaking (tynnlefser)

Heimelaga tynnlefse og søst
Foto: Liz Torine Enerhaug

Eg prøvde meg som tidlegare nevnt, både på farmors' tynnlefseoppskift og ei glutenfri oppskrift frå ein annan blogg. Den glutenfrie deiga var heilt fantastisk å arbeide med og var kjempegod på smak. Diverre var dei ikkje like enkle å brette når eg skulle smøre dei seinare, då knakk dei lett i kantane. Men smaken var nydeleg, anbefalast! Farmors' oppskrift var akkurat slik eg hugsa den på smak, men var litt vanskeleg å bake ut. Den blei veldi klissete, då eg sikkert venta for lenge før eg baka dei ut. Eg halverte begge oppskriftene, og baka dei glutenfrie ferdige før eg byrja på dei glutenhaldige fammor-lefsene. Dette for å unngå mjølsøl på dei lefsene som skulle vere glutenfrie. 

Førebuing og prosess

- Leit fram alt du treng til begge oppskriftene ei god stund før, slik alt er romtemperert. 

- Utstyr du treng: bakstefløy, mjølkost, steiketakke, dynkekleder (t.d. oppklipt laken)

Her viser eg kva du treng, og korleis du kjevlar ut deigene, steiker og dynker lefsene. 

Prosess- baksteutstyr og deig, til ferdig dynka lefse
Foto: Liz Torine Enerhaug

Her viser eg framgongsmåte med smøring og bretting av lefser. 

Smøre- og brettestasjon
Foto: Liz Torine Enerhaug

Lefsene vart kjempegode, både dei vanlege og dei glutenfrie! 

Kokosmakronar

Seige og gode kokosmakronar
Foto: Liz Torine Enerhaug

Førebuing og prosess

Prosess- frå råvarer til produkt
Foto: Liz Torine Enerhaug

Kokosmakronar er noko som er kjempeenkelt og kjekt å lage saman med små. Leit fram alt du treng på førehand, så går det både raskt og lett. 

Du treng: 

200 g kokosmasse

4 eggekviter 

200 g sukker 

Makronar er lette å lage saman
med små barn.
Foto: Liz Torine Enerhaug

- Start med å skilje egg, tilset så sukker og kokosmasse. 

- Kok så opp blandinga, slik den blir seig. - Fordel små kuler på steikebrett med bakepapir og steik i omn på ca. 180 *C i 10 minutt. 

Kokosmakronane blei akkurat slik eg likar dei, seige inni og sprø på utsida. 

Det var kjekt å bake saman med familie og dei eg er glad i.  Kanskje eg no har laga meg ein ny tradisjon? 

Ferdige produkt, tynnlefse med søst og kokosmakronar.
Foto: Liz Torine Enerhaug

Kjeldeliste

Bjørnstad, Å. (2005) Korn: frå steinalder til genalder. Oslo. Landbruksforlaget

Husmannsplassen i Hidlesundet. Oppskrift på glutenfri tynnlefse (henta: 15.11.19) frå: http://hidlesundet.blogspot.com/2011/04/lefsebaking-tynne-lefser.html

Lyster, I., Hatløy, M., O. (2012) Go’ bitar frå besta si kokebok: Tradisjonsmat frå Sunnmøre. Sanseleg forlag DA.

Riddervold, A. (1975) Julens mattradisjoner i historiens lys. Dugnad: tidsskrift for etnologi. Novus.

Sæther, P. (2004) «For alt ferskt nærer bonden stor angst»: Om mat og kosthold på Sunnmøre. Årbok for Sunnmøre…: tidsskrift for Sunnmøre historielag